امنیت غذایی از جمله موضوعاتی بوده که در طول سه دهه گذشته بارها به عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌های امنیت ملی، مورد تاکید رهبر انقلاب (مد ظله العالی) قرار گرفته است. این مقاله به دنبال آن است تا ضمن تبیین اهمیت این موضوع، به کنکاش موضوع امنیت غذایی در کلام مقام معظم رهبری در برهه‌های مختلف بپردازد.

امنیت غذایی چیست؟

امنیت غذایی به دسترسی فیزیکی، اقتصادی، و اجتماعی همه مردم در همه زمان‌ها به مواد غذایی سالم، مغذی، و کافی گفته می‌شود که نیازها و ترجیحات غذایی آن‌ها را برای یک زندگی فعال و سالم برآورده نماید. چهار مؤلفه مهم امنیت غذایی شامل فراهم بودن، در دسترس بودن، استفاده، و پایداری غذاست و برای تحقق امنیت غذایی، هر چهار اصل باید به طور همزمان برآورده شوند:

1- فراهم بودن (Availability): به معنای وجود فیزیکی غذا در جامعه است. در سطح ملی، فراهم بودن غذا ترکیبی از تولید مواد غذایی در داخل کشور، واردات و صادرات مواد غذایی، و کمک‌های غذایی است. در سطح خانوار، غذا می‌تواند به‌وسیله خود خانواده تولید شود یا از بازارهای محلی خریداری گردد. فراهم بودن غذا ارتباط نزدیکی با اثربخشی تولید غذا دارد. زمانی که منابع لازم برای تولید غذا (مانند آب، زمین، و...) کافی نباشد، فراهم بودن غذا تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

2- دسترسی (Access): عرضه کافی غذا در سطح ملی یا بین‌المللی به خودی خود امنیت غذایی را تضمین نمی‌کند. دسترسی به غذا زمانی تضمین می‌شود که همه خانوارها منابع کافی جهت به دست آوردن مواد غذایی با کمیت، کیفیت، و تنوع کافی در اختیار داشته باشند. این امر عمدتا به میزان منابع خانوار و قیمت‌ها بستگی دارد. علاوه بر این، دسترسی به غذا به عوامل فیزیکی، اجتماعی، و سیاستی متعددی نیز وابسته است. عواملی مانند قیمت‌گذاری، نزدیکی خانواده به تولیدکنندگان، و زیرساخت‌ها همگی بر دسترسی به غذا تاثیر می‌گذارند. تغییرات شدید در چنین متغیرهایی می‌تواند تولید غذا را به‌طور جدی مختل کند و دسترسی خانوارهای آسیب‌پذیر به غذا را تهدید نماید. به عنوان مثال، کشورهای در حال توسعه ممکن است بیشتر تحت تأثیر خشکسالی‌های شدید یا سیل قرار گیرند؛ زیرا حجم برداشت محصولات کشاورزی کاهش یافته و قیمت مواد غذایی برای آن‌ها افزایش می‌یابد.

3- استفاده (Utilization): با فرض اینکه غذای مغذی فراهم و در دسترس است، خانواده باید بداند که چه غذایی بخرد، چگونه آن را تهیه کند، و به چه شکل و میزانی مصرف نماید. علاوه‌براین، استفاده از غذا به یک محیط فیزیکی سالم، امکانات بهداشتی، و آگاهی کافی از فرآیندهای آماده‌سازی و ذخیره‌سازی غذا نیاز دارد. همه غذاها ارزش یکسان یا کافی ندارند. در امنیت غذایی، مهم است که غذای مورد دسترسی با کیفیت، مغذی، و سالم باشد تا انرژی مورد نیاز خانواده را برای فعالیت‌های روزانه خود تامین نماید.

4- پایداری (Stability): به این معنی است که فراهم بودن، در دسترس بودن، و استفاده از غذا در طول زمان نسبتا ثابت باقی بماند. به عبارت دیگر، پایداری زمانی حاصل می‌شود که عرضه غذا در سطح خانوار در طول سال و در بلندمدت تغییر چشمگیری نکند. حتی اگر مصرف غذای خانوار کافی باشد، اما دسترسی پیوسته و کافی به غذا نداشته باشد، آن خانواده همچنان از نظر غذایی، ناامن تلقی می‌شود. علاوه‌براین، مهم است که عوامل تهدیدکننده ثبات مانند بلایای طبیعی، تغییرات آب‌وهوایی، نوسان‌های قیمتی، جنگ و درگیری‌ها، و بیماری‌های همه‌گیر از طریق بهبود تاب‌آوری خانوارها به حداقل رسانده شود.

وضعیت امنیت غذایی در جهان

هشت سال از تعهد کشورهای دنیا برای پایان دادن به گرسنگی تا سال 2030 در قالب مجموعه اهداف توسعه پایدار می‌گذرد، اما هنوز گام مهمی برای تحقق آن برداشته نشده است. روند رو به رشد تعداد گرسنگان که از سال 2017 آغاز شده، همچنان ادامه دارد. طبق گزارش سال 2023 «وضعیت امنیت غذا و تغذیه در جهان» که فائو منتشر کرده است، 735 میلیون نفر در جهان در سال 2022 با گرسنگی مواجه بوده‌اند – تقریبا یک نفر از هر 10 نفر – که افزایش 122 میلیون نفری را نسبت به سال 2019 (قبل از همه‌گیری کرونا) نشان می‌دهد. برآوردها حاکی از آن است که اگر این روند همچنان ادامه یابد، تعداد گرسنگان در سال 2030 به بیش از 840 میلیون نفر خواهد رسید. در حال حاضر آسیا همچنان بیشترین تعداد گرسنه را در جهان دارد، اما شیوع گرسنگی در آفریقا سریع‌تر است و برآورد می‌شود تا 10 سال آینده آفریقا میزبان نیمی از گرسنگان دنیا باشد.

درصد (نمودار نارنجی) و تعداد (نمودار خاکستری) افراد دچار سوءتغذیه در جهان (میلیون نفر): همان‌طور که مشاهده می‌شود، از سال 2017 شیوع گرسنگی در جهان افزایش یافته و این روند از سال 2019 و با آغاز پاندمی کووید-19 تشدید شده است.

تغییرات شدید آب‌وهوایی و پیامدهای آن از جمله سیل و خشکسالی به محصولات کشاورزی در بسیاری کشورها آسیب رسانده و انسان‌های زیادی را آواره ساخته است. جنگ‌ها و درگیری‌ها، جنگل‌زدایی، کاهش پرشتاب منابع آب شیرین، گره خوردن امنیت جهانی غذایی به تصمیمات شرکت‌های چندملیتی، و بی‌توجهی به کشاورزی محلی از جمله چالش‌های نظام غذا و تغذیه در دوران حاضر است. در کنار این عوامل، بروز بحران کرونا آسیب زیادی به نظام غذا و تغذیه و فرآیندهای مؤثر بر تولید، توزیع، و مصرف غذا وارد کرد و رکود اقتصادی ناشی از آن انسان‌های بیشتری را به ورطه فقر و گرسنگی کشاند. جنگ روسیه و اوکراین نیز به بحران افزایش قیمت مواد غذایی دامن زده است.

هر چند اکثر مناطق آسیا و آمریکای لاتین به سمت کاهش گرسنگی حرکت کرده‌اند، اما در غرب آسیا، کارائیب، و همه مناطق آفریقا شیوع گرسنگی در حال افزایش است.

وضعیت ایران از نظر شاخص جهانی گرسنگی

گزارش شاخص گرسنگی جهانی (Global Hunger Index) هر ساله وضعیت گرسنگی را در نقاط مختلف جهان مورد ارزیابی قرار می‌دهد. این گزارش بینش‌هایی را درباره عوامل ایجادکننده گرسنگی ارائه می‌دهد و درجه موفقیت و ناکامی کشورها را در کاهش گرسنگی برجسته می‌سازد. هدف از تولید و انتشار شاخص جهانی گرسنگی این است که با ایجاد آگاهی و درک تفاوت‌های کشوری و منطقه‌ای گرسنگی، باعث اقداماتی در جهت کاهش گرسنگی شود؛ چرا که گرسنگی سلامت افراد جامعه را به مخاطره می‌اندازد و خود یکی از موانع توسعه محسوب می‌شود. همچنین هزینه‌های سنگینی را به کشورهای مختلف تحمیل می‌کند. مؤلفه‌های تشکیل دهنده این شاخص عبارتند از: میزان افراد دچار سوء تغذیه، میزان کم‌وزنی کودکان کمتر از پنج سال، میزان کوتاه‌قدی کودکان کمتر از پنج سال، و میزان مرگ‌ومیر کودکان کمتر از پنج سال.

کشور ایران از نظر شاخص جهانی گرسنگی (GHI) در رده کشورهای سبز و با میزان گرسنگی پایین قرار دارد.

این شاخص، کشورها را بر اساس مقیاس صفر تا 100 رتبه‌بندی می‌کند که صفر (بهترین امتیاز) به معنای نبود گرسنگی و 100 بدترین امتیاز است؛ اگرچه در عمل هیچ‌کدام از این دو حالت افراطی وجود ندارد. مقادیر کمتر از 10 بیانگر «گرسنگی پایین»، بین 10 تا 19.9 بیانگر «گرسنگی متوسط»، بین 20 تا 34.9 بیانگر «گرسنگی جدی»، بین 35 تا 49.9 بیانگر «گرسنگی هشدار دهنده» و بیش از 50 بیانگر «گرسنگی بسیار هشدار دهنده» است. در گزارش سال 2023، میزان شاخص گرسنگی ایران برابر با 7.7 بوده و از این منظر، کشور ما در جایگاه 41 جهان ایستاده است. این در حالی است که در سال 2000 میلادی، شاخص جهانی گرسنگی برای ایران برابر با 13.7 بوده و همین امر پیشرفت چشمگیر ایران را در کاهش گرسنگی در طول سال‌های اخیر نشان می‌دهد.

دغدغه دیرین رهبر انقلاب

تاکید مقام معظم رهبری بر اهمیت امنیت غذایی و عدم وابستگی غذایی به خارج از کشور مربوط به سال‌های اخیر نیست و این امر از ابتدای رهبری ایشان تاکنون در برهه‌های مختلف، جایگاه ویژه‌ای در بیانات‌شان داشته است.

برای مثال، ایشان در تاریخ 1368/04/14 در مراسم بیعت اصناف و روستاییان بیان کردند:

«اگر بخواهیم کشورمان به طور نسبی به استغنا و خودکفایی و بی‌نیازی از دیگران نایل شود، باید در روستا‌ها سرمایه‌گذاری کنیم و زحمت بکشیم. پایه اول خودکفایی، خودکفایی در امور تغذیه مردم است.»

همچنین در تاریخ 1368/04/23 در پیام به ملت ایران به‌مناسبت چهلمین روز ارتحال حضرت امام خمینى (ره) فرمودند:

«کشاورزان و روستاییان کار خود را که اصلی‌ترین پایه‌ خودکفایى کشور است – یعنى تهیه و تامین مواد غذایی – قدر دانسته، افزایش محصول و بهبود کیفیت آن را هدف خود قرار دهند، و وابستگى کشور به مواد غذایی وارداتى را به صفر برسانند.»

ایشان در بیانات‌شان در دیدار جمعی از کشاورزان در تاریخ 1380/10/12 فرمودند:

«در باب کشاورزی و کشاورزان آنچه که در کشور ما بسیار مهم است، این است که این ملت عزیز و سربلند، در امر تغذیه و تهیه مواد غذایی اصلی خود، نباید به بیرون مرزها هیچ احتیاجی داشته باشد. از اول انقلاب تا امروز، تکیه بر مسئله کشت و زرع، برای تامین این منظور بوده است. اگر یک ملت به دست خود و با ابتکار و نیروی خود، تولید و مصرف کند و حتی بتواند شعاع مصرف تولیدات خود را در بیرون مرزهایش گسترش دهد، به مفهوم خاص و مهمی از اقتدار دست خواهد یافت. این نیاز کشور ماست. تاکید جمهوری اسلامی از آغاز تا امروز بر روی مسئله کشاورزی، عمدتا به این خاطر است. ما برای گندم و برنج و روغن و لبنیات و خوراک دام و بقیه مصارف عمده و اصلی کشورمان نباید نیازمند دیگران باشیم. بحمداللَّه امکانات طبیعی و انسانی در کشور وجود دارد و من امیدوارم حرکت اساسی و صحیحی در این باره انجام گیرد، که البته مقدمات آن شروع شده است.»

رهبر انقلاب چهار سال بعد در دیدار با کشاورزان در تاریخ 1384/10/14 نه تنها ضرورت تامین امنیت غذا در داخل کشور را کافی عنوان نمی‌کنند، بلکه بر اهمیت صادرات محصولات غذایی نیز تاکید می‌نمایند:

«ما به کشاورزمان می‌گوییم تلاش کنید تا امنیت غذایی برای کشور به وجود بیاورید؛ اما به مسئولان‌مان می‌گوییم این پایان کار نیست؛ ما بایستی به صادرکنندگان این محصولات تبدیل شویم؛ ما باید بتوانیم دیگران را بهره‌مند کنیم. این کار، کار دستگاه‌های گوناگون دولتی است که وسایلش را فراهم کنند؛ ما می‌توانیم.»

تاثیر جنگ روسیه و اوکراین بر امنیت جهانی غذا

روسیه و اوکراین در مجموع 12% تجارت جهانی کالری را در اختیار دارند. این دو کشور بیش از 55 میلیون تن (معادل %30) از کل صادرات گندم جهان را در اختیار دارند. جنگ اخیر بین آن‌ها باعث شده تا قیمت گندم به بالاترین میزان از سال 2008 برسد و از ابتدای سال 2022 رشد 53% داشته باشد. از این گذشته، روسیه و اوکران در مجموع بین 80 تا 85 درصد از کل صادرات روغن آفتابگردان جهان را نیز در اختیار دارند. کشورهای آفریقایی وابستگی زیادی به گندم و دانه‌های روغنی وارداتی از روسیه و اوکراین دارند و نوسانات شدید قیمتی آن‌ها باعث شده که امنیت غذایی‌شان مورد تهدید جدی قرار گیرد.

درصد وابستگی کشورهای آفریقایی به گندم وارداتی از روسیه (قرمز) و اوکراین (آبی)

این امر از نظر رهبر فرزانه انقلاب نیز دور نمانده و در دیدار با رئیس جمهور و اعضای هیئت دولت در تاریخ 1401/06/08 فرمودند:

«در مسئله‌ کشاورزی، مسئله‌ امنیت غذایی خیلی اهمیت دارد. حالا اوضاع امروز دنیا را نگاه کنید؛ یک گوشه‌ دنیا یک جنگی اتفاق افتاده و مسئله‌ امنیت غذایی برای همه دنیا مطرح شده؛ یعنی مسئله‌ امنیت غذایی این‌قدر مهم است. ما که راجع به خودکفایی گندم، خودکفایی ذرت، خودکفایی نهاده‌های دامی همیشه تأکید می‌کردیم، بعضی‌ها بودند به عنوان متخصص، به عنوان کارشناس که می‌گفتند باید رفت دنبال صنعت؛ خب بله، ما که با صنعت مخالف نیستیم، ما بیشتر از بعضی‌های دیگر دنبال این بودیم که صنعت کشور پیش برود، منتها مسئله‌ امنیت غذایی مسئله‌ درجه‌ یک است؛ نباید از آن غفلت کرد. و ببینید امروز در دنیا دیگر کاملا واضح است که چقدر مهم است.»

تاکیدات رهبر انقلاب بر اهمیت خودکفایی

تاکید مقام معظم رهبری بر خودکفایی در محصولات اساسی به ویژه گندم و روغن بارها در سخنان ایشان در دیدار با مسئولین و اقشار مختلف مردم تکرار شده است. برای مثال، ایشان در دیدار مسئولان وزارتخانه‌های صنایع و بازرگانی در تاریخ 1380/4/10 فرمودند:

«در بخش کشاورزی و دامداری – که یکی از بخش‌های مهم ماست – اساس توجه باید به این باشد که ما در محصولات اصلى مصرفی کشور، به خودکفایی برسیم؛ همچنانی که در یک وقت این کار تجربه شد و جهاد سازندگی در چند سال گذشته، کشور را از واردات مواد لبنی بی‌نیاز کرد. مردم ما ناچار بودند پنیر و بقیه مواد لبنی وارد شده از خارج را مصرف کنند؛ اما امروز احتیاجی ندارند؛ چون خودکفایی پیدا شد و ما امروز صادر هم می‌کنیم. اخیرا مسؤولان بخش کشاورزی به بنده اطلاع دادند که قادرند کشور را در زمینه مواد مصرفى اصلی کشور به خودکفایی برسانند؛ یعنی ما گندم و برنج و روغن نباتی و ذرت وارد نکنیم. ما این توانایی را داریم.»

ایشان دو ماه بعد در دیدار رئیس جمهور و اعضای دولت اصلاحات در تاریخ 1380/06/05 دغدغه خود را تکرار می‌کنند:

«ما در مواد اصلی غذایی کشور، یعنی گندم و برنج و احتمالاً روغن [باید] خودکفا شویم. ایشان [محمود حجتی، وزیر وقت جهاد کشاورزی] به من قرص و محکم گفتند که می‌توانیم خودکفا شویم؛ اما هرچه گوش تیز کردم ببینم ایشان در مجلس کلمه «خودکفایی» را می‌آورند، دیدم نه! ایشان گفتند ما می‌توانیم این‌ها را پیش ببریم. پیش بردن کجا، خودکفایی کجا؟! البته این آقای حجتی‌ای که من شناخته‌ام، می‌تواند این کار را بکند. الان کشور برای این کار آماده است. ایشان باید همت کند و ان‌شاءالله سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به ایشان کمک کند و آقای رئیس جمهور هم حتما کمک خواهد کرد؛ من هم با همه وجود کمک خواهم کرد.»

رهبر انقلاب دو سال بعد در دیدار با کشاورزان در تاریخ 1382/10/14 برای چندمین بار بر اهمیت خودکفایی در تولید گندم و سایر اقلام غذایی تاکید می‌کنند:

«کشور ما مستعد است. البته گندم یکی از چیز‌های لازم ما است؛ در بقیه مواد لازم مثل لبنیات، روغن و گوشت هم باید کشور کاملا خودکفا و غنی شود و بتواند این محصولات را صادر کند. ما باید این مسئله را دنبال کنیم، و این به نظر ما کاملا ممکن است. ما دشت‌های وسیع و خوبی داریم. در همین منطقه بم دشت وسیع بسیار خوبی وجود دارد. در خوزستان دشت‌های وسیع عجیبی است که باید استحصال شود و به کار بیفتد. از لحاظ آمادگی برای کشاورزی، کشور مستعدی داریم؛ بنابراین باید همت کنیم.»

مقام معظم رهبری همچنین در دیدار با کشاورزان و دامداران در تاریخ 1384/10/14 ضمن قدردانی از تلاش‌های آن‌ها در تامین امنیت غذایی کشور فرمودند:

«ملت ما در گندم به خودکفایی رسید. عین همین قضیه باید در بقیه‌ محصولات مهم و اساسی غذایی به وجود بیاید؛ در برنج، در روغن، در گوشت، در لبنیات، که نیازهای کشور است. باید کشور به دیگران اصلا محتاج نباشد و مردم کشور بدانند که شما قشر کشاورز و دامدار با غیرت خود، با ایمان خود، با همت خود، غذای آنها را تامین می‌کنید و مردم محتاج این نیستند که از دیگران درخواست کنند؛ هم پول بدهند، هم منت بکشند، هم دایم تَه دلشان نگران باشد که اگر یک مشکلی به خاطر یک مسأله‌ سیاسی و غیره پیش آوردند، چه کنیم. کشاورز ایرانی برای ملت ایران امنیت غذایی را تأمین می‌کند؛ این، افتخار بزرگی است؛ قدر خودتان را بدانید.»

دغدغه رهبر انقلاب در خودکفایی محصولات راهبردی غذایی تا سال‌های اخیر نیز ادامه داشته است. ایشان در بیاناتی در سخنرانی نوروزی خطاب به ملت ایران در تاریخ 1401/01/01 فرمودند:

«مسئله کشاورزی و دامداری بسیار مهم است و کشور باید در محصولات پایه غذایی همچون گندم، جو، ذرت، خوراک دام و دانه‌های روغنی به امنیت کامل و خودکفایی لازم دست پیدا کند.»

شبهاتی که درباره خودکفایی مطرح می‌شود!

1- خودکفایی باعث ورشکستگی آب و خاک می‌شود!

برخی معتقدند پافشاری بر خودکفایی در محصولات غذایی راهبردی منجر به فشار بر منابع طبیعی و نابودی محیط زیست می‌شود. رهبر انقلاب در پاسخ به این شبهه با تاکید بر اهمیت اصلاح الگوی کشت و افزایش بهره‌وری، در دیدار با کشاورزان در تاریخ 1384/10/14 می‌فرمایند:

«مرتب از این‌که ما از لحاظ آب در مضیقه هستیم، حرف می‌زنند؛ خوب بله، ما می‌دانیم کشور ما از آن کشورهای پُر آب نیست؛ اما آیا از همین آبی که امروز داریم، استفاده‌ بهینه می‌شود؟ جواب، منفی است. این، جزو کارهای وزارت جهاد کشاورزی و وزارت‌خانه‌ها و دستگاه‌های گوناگون دولتی است که آموزش چگونگی استفاده‌ از آب، تنظیم جریان آب در بخش‌های مختلف، نگهداری از همین مقدار آبی که از نزولات مبارک آسمانی است، با انواع و اقسام شیوه‌هایی که امروز در دنیا معمول است، جزو کارها قرار بگیرد. بنابراین، کشور ما از کشورهای پُر آب نیست، اما همین مقدار آبی که داریم، قادر است محصولات کشاورزی را سیراب کند.»

مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از تولیدکنندگان و فعالان صنعتی در تاریخ 1400/11/10 بر ضرورت استفاده از فناوری‌های دانش‌بنیانی در افزایش بهره‌وری آب و خاک تاکید فرمودند:

«باید با دانش‌بنیان کردن کشاورزی و یافتن الگوی مصرف بهینه، از نابودی خاک و هدررفت آب جلوگیری، و صرفه‌جویی در آب را به صورت جدی دنبال کرد.»

ایشان همچنین در سخنرانی نوروزی خطاب به ملت ایران در تاریخ 1401/01/01 بر این موضوع تاکید می‌کنند:

«در کشور ما آنچه معروف است و آنچه به طور معمول گفته می‌شود – که بنده البته نظراتی در این زمینه دارم – این است که ما دچار کمبود آب هستیم؛ خب اگر کشاورزی ما دانش‌بنیان شد، مشکل کمبود آب هم حل خواهد شد.»

2- خودکفایی در محصولات غذایی مزیت نسبی ندارد!

برخی در پاسخ به موضوع خودکفایی در محصولات راهبردی همچون گندم می‌گویند کاشت چنین محصولاتی در کشور اقتصادی نیست و بهتر است منابع موجود را به کاشت محصولات با ارزش اقتصادی بیشتر اختصاص داد و از درآمد حاصل شده برای واردات گندم و برنج استفاده کرد! رهبر معظم انقلاب در مقاطع مختلف به این شبهه اشاره داشته‌اند و پاسخ خوبی نیز به آن داده‌اند:

برای مثال، ایشان در دیدار با مسئولان نظام در تاریخ 1398/02/24 فرمودند:

«یک فکر جدیدی، یک فکر تازه‌ای در یک بُرهه‌ای متاسفانه وارد شد در دستگاه‌های تصمیم‌گیری ما که ما را از خودکفایی دور کرد؛ و آن «صرفه‌ی اقتصادی» بود. گفتند تولید گندم و خودکفایی گندم صرفه‌ اقتصادی ندارد؛ صرفه‌ اقتصادی به این است که گندم را وارد کنیم. خب، بله معلوم است، ممکن است یک وقت صرفه‌ اقتصادی در این باشد؛ اما وقتی جلوی گندمِ شما را گرفتند، جلوی واردات را گرفتند، به شما گندم نفروختند، چه ‌کار می‌کنید؟ کدام دولت عاقلِ دنیا این کار را می‌کند؟ گفتند بروید مثلاً زعفران بکارید، گندم را وارد کنید، چون زعفران گران‌تر در دنیا فروش می‌رود؛ صرفه‌ی اقتصادی این است!»

ایشان در همین رابطه در ارتباط تصویری با مجموعه‌های تولیدی در تاریخ 1399/03/19 فرمودند:

«گاهی اوقات ممکن است که قیمت خرید گندم [ارزان‌تر باشد]؛ البته امروز این جور نیست، اما یک وقتی بود که قیمت خرید گندم از بیرون ارزان‌تر تمام می‌شد برای کشور تا تولید؛ اما در همان شرایط هم تولید اولویت دارد، کما اینکه در دنیا همین کار را می‌کنند؛ یعنی نمی‌گذارند که کشورشان از لحاظ گندم محتاج بیرون از کشور باشد. مثلاً فرض بفرمایید مثلِ امروزِ این عناصر خبیث آمریکا که یک چیز‌هایی را ممنوع کرده‌اند، آمدیم و طرف مقابل ممنوع کرد؛ خب می‌کنند دیگر؛ شما باید بتوانید کشور را اداره کنید. پس محصولات اساسی باید در داخل کشور حتما تولید و خودکفایی بشود. باید دنبال محصولات اساسی باشیم، مثل گندم، مثل دانه‌های روغنی، مثل گیاهان دارویی، مثل علوفه، مثل آبزیان؛ این‌ها چیز‌هایی است که بایستی حتما دنبال‌شان باشیم.»

رهبر انقلاب همچنین در دیدار رئیس جمهور و اعضای هیئت دولت در تاریخ 1394/06/04 فرمودند:

«در تولید محصولات حیاتی باید خودکفایی به‌وجود بیاید؛ یعنی خودکفایی را به حرف و گپ این و آن نگاه نکنید که آقا گندم، بیرون ارزان‌تر است، و مانند اینها. ما باید به خودکفایی برسیم؛ در مواد حیاتی باید به خودکفایی برسیم.»

البته ایشان در دیدار با دانشگاهیان استان سمنان در تاریخ 1385/08/18 منظورشان را از خودکفایی تبیین می‌کنند:

«کشور در مسائل حیاتی و اساسی باید خودکفا باشد. نه اینکه از دیگران به‌کلی بی‌نیاز باشد، نه؛ اما اگر به کسی یا کشوری، در چیزی احتیاج دارد، طوری روابطش را تنظیم کند که اگر خواست آن را به دست آورد، دچار مشکل نشود؛ او هم چیزی داشته باشد که مورد نیاز آن کشور است؛ خودکفایی یعنی این.»

غذا به مثابه سلاح

غذا فارغ از ابعاد سلامتی، اجتماعی و اقتصادی‌اش همواره از دیرباز به عنوان یک سلاح مؤثر در نبردهای سیاسی و نظامی مورد استفاده قرار گرفته است. مروری بر تاریخ جنگ‌های بشری مشخص می‌سازد که کشنده‌ترین سلاح نه اسلحه و تانک و بمب، بلکه غذا بوده است. شیوه‌های استفاده از آن نیز متنوع بوده؛ از شکل‌های سنتی همچون ایجاد محاصره‌های غذایی گرفته تا اشکال نوین مثل بیوتروریسم. غذا حتی در عرصه بین‌المللی هم اهرم فشاری برای تغییر سیاست دولت‌ها بوده است. نمونه بارز آن برنامه «نفت در برابر غذا» (Oil-for-Food Program) بود که با صدور قطعنامه ۹۸۶ شورای امنیت سازمان ملل در سال ۱۹۹۵ علیه عراق به اجرا درآمد و تا زمان سقوط صدام ادامه داشت. با آگاهی از همین اهرم فشارهاست که رهبر معظم انقلاب بارها بر خودکفایی در تامین کالاهای اساسی و وابستگی نداشتن به بیرون مرزها تاکید کرده‌اند.

ایشان در بیانات‌شان در دیدار با جمعی از کشاورزان در تاریخ 1382/10/14 فرمودند:

«دستگاه کشاورزی برای کشور ما بسیار مهم است؛ چون امنیت غذایی برای کشوری بزرگ، پُرجمعیت و دارای هدف‌های بلند، بسیار مهم است؛ لذا بخش کشاورزی و دامدارى ما یک بخش ویژه و استثنایی است و همه باید برای آن تلاش کنند.»

درست دو سال بعد، رهبر انتقلاب در بیاناتی در دیدار با کشاورزان در تاریخ 1384/10/14 بر اهمیت امنیت غذایی تاکید مجدد می‌کنند و می‌گویند:

«امروز کشور ما – که مورد سوء نیت و کینه‌ورزی قلدرهای دنیاست؛ علت این کینه‌ورزی هم این است که این کشور حاضر نیست زیر بار قلدری قلدرها برود – بیش از همیشه به امنیت غذایی احتیاج دارد، تا برای نانش، برای خوراک روزمره‌اش، برای روغنش، برای گوشتش محتاج کشورهای دیگر نباشد؛ محتاج کسانی که می‌توانند در مقابل این عطیه، شرف او را مطالبه کنند، نباشد؛ امنیت غذایی برای کشور ما خیلی مهم است.»

خیانت پهلوی در وابستگی غذایی کشور

یکی از زیان‌بارترین طرح‌های دوره پهلوی «اصلاحات ارضی» بود که با هدف الغای نظام ارباب و رعیتی صورت گرفت، اما نه تنها سازوکار فئودالیسم را از بین نبرد، بلکه باعث افزایش ثروت مالکان و تهیدست شدن کشاورزان شد. کشاورزان فقیر که با پول مالکان روی زمین کار می‌کردند، با اجرای برنامه اصلاحات ارضی قدرت پرداخت مخارج سنگین کشاورزی به همراه قسط‌‌هایی را که بابت زمین بر آنان تحمیل شده بود، نداشتند. به همین دلیل، نظام کشاورزی دچار بحران شد. خرید گندم از خارج به خصوص از آمریکا با شتاب فراوانی افزایش یافت و ایران نه تنها مهم‌ترین منبع تولیدی خود را از دست داد، بلکه از نظر غذایی نیز به قدرت‌های بیگانه وابسته‌تر شد. رهبر انقلاب در برهه‌های مختلف به وابستگی غذایی ایران در دوره پهلوی اشاره کرده‌اند.

ایشان در دیدار با جمعی از کارگران و معلمان در تاریخ 1377/02/09 فرمودند:

«یکی از بزرگترین جرائم و گناهان رژیم محمدرضا پهلوی، عبارت بود از اینکه کشور را از لحاظ فنی، صنعتی و اقتصادی، وابسته نگه داشت و وابسته‌تر کرد. سرنوشت یک کشور را در نانش، در گندمش، در سیلوی گندمش، در وسیله‌ آرد کردن گندمش، در مواد غذایی‌اش و در همه‌چیزش، به خارج وابسته کرد. شما از این مواد غذایی و نان بگیرید، تا سایر چیزها، ایران به خارج از مرزها وابسته شد؛ به طوری که اگر یکوقت دشمنان اراده کنند، بتوانند این ملت را از همه چیز محروم کنند. کسی که این‌طور کشوری درست کند و اداره نماید و به اینجا برساند، خیانتی مرتکب شده است که هیچ خیانت دیگری جز آنکه در همین سطح باشد، با آن قابل مقایسه نیست.»

همچنین در بیاناتی در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران امام رضا (ع) در تاریخ 1379/01/06 فرمودند:

«کشاورزی این کشور را که یک روز به‌کلی خودکفا بود، به‌کلی نابود کردند؛ به‌طوری که بعد از گذشت سال‌ها هنوز هم که هنوز است، کشاورزی ما به حال اول برنگشته است، چون سیل مهاجرت‌هایی که با تشویق آن‌ها به سمت شهرها به راه افتاد، چیزی نبود که به آسانی بشود جلویش را گرفت. ملت را از لحاظ کشاورزی، وابسته به بیگانه کردند. آن روز گندم ایران را از امریکا می‌خریدند؛ سیلوی گندم را هم شوروی‌ها می‌ساختند! یعنی هم از لحاظ گندم، هم از لحاظ جای نگهداری گندم، وابسته بودند.»

رهبر انقلاب در دیدار با کشاورزان در تاریخ 1384/10/14 نیز فرمودند:

«ما همان کشوری هستیم که در دوران طاغوت، پایه کشاورزی ما را متزلزل کردند، برای این که ما را وابسته کنند؛ برای این که بازار برای گندم خودشان و بقیه‌ محصولات کشاورزی دیگران – بیگانگان – درست کنند. با این افزایش جمعیت – امروز کشورمان بیش از دو برابر اول انقلاب جمعیت دارد – اگر بنا بود ما مثل آن روزِ آنها از نظر گندم محتاج بیگانگان باشیم، برای هر تن گندمی که به ما می‌دادند، یک منت سنگین، یک بار سنگینِ تحقیر بر روی دوش این ملت سوار می‌شد؛ هر وقت هم که مایل بودند، می‌توانستند این را قطع کنند.»

اتلاف و اسراف غذا

اتلاف و اسراف غذایی از جمله مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده امنیت غذایی در هر کشوری است. اصطلاحات اتلاف غذا (Food loss) و اسراف غذا (Food waste) اغلب به عنوان مترادف استفاده می‌شوند، در حالی که با یکدیگر فرق دارند. اتلاف غذا به کاهش مقدار غذا از مزرعه تا بازار در اثر عواملی چون ذخیره‌سازی نامناسب، انتقال نادرست، بسته‌بندی غیر اصولی و... مربوط است و اسراف غذا به دور ریختن غذا در سطح مصرف کننده اشاره دارد. مطالعات نشان می‌دهد هر سال حدود 1.3 میلیارد تن مواد غذایی (یک سوم از تولید جهانی غذا) در نظام غذا و تغذیه از بین می‌رود یا هدر داده می‌شود. در کشورهای توسعه یافته، عمده‌ترین بخش ضایعات در سطح مصرف‌کننده رخ می‌دهد؛ درحالی‌که در کشورهای در حال توسعه این موضوع بطور عمده در سطوح پیش از مصرف اتفاق می‌افتد. برآوردها حاکی از آن است که در ایران سالانه 35 میلیون تن معادل 437 کیلوگرم به ازای هر ایرانی، اتلاف و اسراف غذا وجود دارد. اتلاف و اسراف محصولات کشاورزی در ایران به اندازه¬‌ای است که می¬تواند غذای یک کشور 15 میلیون نفری را تأمین کند. اگر هر کیلوگرم از ضایعات فقط 0.7 دلار ارزش داشته باشد، سالانه حدود 18-16 میلیارد دلار سرمایه کشور از دست می‌رود. اتلاف و اسراف غذا در بیانات رهبر معظم انقلاب جایگاه ویژه‌ای داشته و این امر، دغدغه ایشان را نسبت به این مؤلفه مهم امنیت غذایی نشان می‌دهد.

برای مثال، ایشان در دیدار زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی در تاریخ 1377/01/01 می‌فرمایند:

«همین پول نفت را به خاطر نیاز کشور می‌دهند و گندم وارد می‌کنند. بعد وقتی که این گندم وارد می‌شود، وقتی که آرد می‌شود، نان می‌شود و پا به سفره من و شما می‌گذارد، آن جا ضایع می‌شود! امروز ما آن مقداری که از ضایعات نان ضرر می‌بینیم، از هیچ ضایعه مادی‌ای ضرر نمی‌بینیم. یعنی همین نان خشکی که از خانه من و شما خارج می‌شود – که به نظر ما هم هیچ نمی‌آید – معادل بخش عظیمی از قیمت گندم وارداتی ماست!»

ایشان همچنین در بیاناتی در دیدار با زائران و مجاوران بارگاه امام رضا (ع) در تاریخ 1388/01/01 می‌فرمایند:

«گفته می‌شود که ۳۳ درصدِ نان، ضایعات است. یک سوم همه‌ نانی که در شهرها تولید می‌شود، دور ریخته می‌شود. فکرش را بکنید شما؛ یک سوم! آن وقت کشاورز ما با آن زحمت گندم را تولید کند و اگر یک سالی بارندگی کم بود – مثل سال گذشته که تولید گندم در کشور کم شد – دولت از پول عمومی، از بودجه‌ مردم گندم از خارج وارد کند، این گندم آرد بشود، خمیر بشود، نان بشود، بعد یک سوم از این همه ثروت دور ریخته شود. چقدر تأسف‌آور است!»

---

 مقاله فوق در تاریخ 1402/10/10 در خبرگزاری تسنیم منتشر شده است.

https://tn.ai/3014321

 

شما مجوز ارسال دیدگاه را ندارید